Znajomość prawa zwierząt uchwalanego na szczeblu unijnym jest dla praktyków niezwykle ważna, ponieważ przepisy te są częścią polskiego porządku prawnego. Regulacje te muszą więc być stosowane na terenie naszego kraju, tak samo jak ustawa o ochronie zwierząt czy inne rodzime akty prawne dotyczące zwierząt.

Jak to działa? Państwa członkowskie transponują rozwiązania przewidziane w dyrektywach do swoich porządków prawnych, a rozporządzenia unijne stosowane są bezpośrednio (bez konieczności ich „wprowadzenia” przepisami krajowymi). Każdy z krajów należących do UE jest również odpowiedzialny za egzekwowanie przepisów unijnych.

Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej

Przepis, od którego zacząć należy omawianie prawa zwierząt na szczeblu UE to art. 13 TFUE, zgodnie z którego brzmieniem przy formułowaniu i wykonywaniu polityki rolnej, rybołówstwa i transportu Unii oraz jej polityk dotyczących rynku wewnętrznego, badań i rozwoju technologicznego oraz przestrzeni kosmicznej, Unia i Państwa Członkowskie w pełni uwzględniają wymagania w zakresie dobrostanu zwierząt jako istot zdolnych do odczuwania, przy równoczesnym przestrzeganiu przepisów prawnych i administracyjnych oraz zwyczajów Państw Członkowskich związanych w szczególności z obyczajami religijnymi, tradycjami kulturowymi i dziedzictwem regionalnym. Jak widać, przepis ten niejako dereifikuje zwierzęta w prawie unijnym, ale jednocześnie zasada dobrostanu nie ma zastosowania we wszystkich obszarach, w których UE może stanowić prawo (jest ograniczona do konkretnych polityk).

Prawo zwierząt na poziomie Unii Europejskiej uwzględnia w zasadzie prawie wszystkie „grupy” zwierząt. Najwięcej regulacji unijnych dotyczy jednak zwierząt tzw. hodowlanych, co wynika z faktu, że poziom ich minimalnego, wymaganego przepisami dobrostanu integralnie łączy się obecnie (czy tego chcemy, czy nie) z konkurencyjnością i wydajnością rolnictwa. Ustalanie go wyłącznie na szczeblu krajowym doprowadziłoby więc do nierównego poziomu dobrostanu zwierząt, a przez to mogłoby również wpłynąć na zakłócenia konkurencji.

Przepisy unijne dotyczące zwierząt są – pomimo uznania zwierząt za istoty zdolne do odczuwania – uprzedmiotawiające, a ich treść jest niekiedy szokująca (jak inaczej ocenić stwierdzenie, że zwierzęta trzyma się w celu produkcji jedzenia, a zasady dotyczące uśmiercania mają w zasadzie uregulować funkcjonowanie rynku wewnętrznego produktów pochodzenia zwierzęcego?). W tym artykule nie będę jednak oceniać brzmienia regulacji unijnych z perspektywy praw zwierząt. Jego celem jest jedynie usystematyzowanie materii prawa zwierząt w Unii Europejskiej.

Zwierzęta tzw. hodowlane

Zaczynając od przepisów dotyczących dobrostanu zwierząt tzw. hodowlanych, regulują one – co do zasady – życie zwierząt na etapie ich przebywania w hodowlach, transport zwierząt i – ostatecznie – ich zabijanie.

Dobrostan zwierząt w trakcie chowu reguluje:

1. Dyrektywa Rady 98/58/WE z dnia 20 lipca 1998 r. dotycząca ochrony zwierząt hodowlanych, która wyznacza minimalne standardy ochrony zwierząt hodowlanych lub gospodarskich;
2. Dyrektywa Rady 1999/74/WE z dnia 19 lipca 1999 r. ustanawiająca minimalne normy ochrony kur niosek;
3. Dyrektywa Rady 2007/43/WE z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie ustanowienia minimalnych zasad dotyczących ochrony kurcząt utrzymywanych z przeznaczeniem na produkcję mięsa;
4. Dyrektywa Rady 2008/120/WE z dnia 18 grudnia 2008 r. ustanawiająca minimalne normy ochrony świń;
5. Dyrektywa Rady 2008/119/WE z dnia 18 grudnia 2008 r. ustanawiająca minimalne normy ochrony cieląt.

Nie ma natomiast specyficznych, sektorowych przepisów dotyczących innych gatunków zwierząt, takich jak np. gęsi czy krowy.

Przepisy dotyczące dobrostanu zwierząt w trakcie transportu zawarte są w Rozporządzeniu Rady (WE) nr 1/2005 z dnia 22 grudnia 2004 r. w sprawie ochrony zwierząt podczas transportu i związanych z tym działań. Na etapie zabijania zwierząt obowiązują natomiast przepisy Rozporządzenia Rady (WE) nr 1099/2009 z dnia 24 września 2009 r. w sprawie ochrony zwierząt podczas ich uśmiercania.

W najbliższych latach unijne prawo zwierząt dotyczące zwierząt tzw. hodowlanych czekają (miejmy nadzieję daleko idące) zmiany.

Po pierwsze, 30 czerwca 2021 roku Komisja pozytywnie ustosunkowała się do Europejskiej inicjatywy obywatelskiej „End The Cage Age”, żądającej wprowadzenia przepisów zakazujących wykorzystywania klatek dla zwierząt tzw. gospodarskich w UE (kur niosek, królików, młodych kur, brojlerów, przepiórek, kaczek i gęsi), kojców porodowych dla macior, klatek ciążowych dla świń i indywidualnych kojców dla cieląt w celu poprawy dobrostanu zwierząt i zaprzestania ich niehumanitarnego traktowania. Komisja w Komunikacie w sprawie europejskiej inicjatywy obywatelskiej (EIO) „End the Cage Age” („Koniec epoki klatkowej”) podkreśliła, że „W Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej zwierzęta zdefiniowano jako istoty zdolne do odczuwania. Moralnym obowiązkiem UE jako znaczącego importera żywności jest dopilnowanie, aby warunki, w jakich żyją zwierzęta w gospodarstwach, odzwierciedlały jej zasady, również w przypadku importowanej żywności”. W odpowiedzi na powyższą inicjatywę, Komisja zamierza zaproponować stopniowe wycofywanie, prowadzące w konsekwencji do ostatecznego zakazu stosowania systemów klatkowych.

Po drugie, w ramach strategii „od pola do stołu” przyjętej przez Komisję w ramach Europejskiego Zielonego Ładu, zapowiedziano dokonanie do końca 2023 r. przeglądu przepisów dotyczących dobrostanu zwierząt i przedłożenie propozycji zmian przepisów UE w zakresie dobrostanu zwierząt. Celem tych działań jest poprawa, unowocześnienie i ułatwienie egzekwowania przepisów dobrostanowych. W październiku 2022 r. Komisja opublikowała dokument roboczy, z którego wynika m.in., że istnieje potrzeba unowocześnienia prawodawstwa UE dotyczącego dobrostanu zwierząt tzw. gospodarskich. Poziom dobrostanu zwierząt – zwłaszcza tych, co do których nie obowiązują dyrektywy sektorowe, jak krów mlecznych czy ryb – wciąż nie jest bowiem „optymalny”. Przepisy nie są – zdaniem Komisji – wystarczająco jasne, a przez to występuje problem z ich stosowaniem i egzekwowaniem w praktyce, szczególnie w przypadku transportu długodystansowego zwierząt.

Po trzecie, Komisja podjęła kroki w zakresie wprowadzenia dobrostanowego znakowania produktów pochodzenia zwierzęcego, dzięki któremu konsumenci mieliby być informowani o warunkach hodowli zwierząt. Obecnie taki system obowiązuje jedynie w stosunku do jajek.

Zwierzęta tzw. dzikie

Ochrona zwierząt tzw. dzikich na poziomie UE polega – z jednej strony – na zapewnieniu im ochrony gatunkowej, m.in. ochrony zagrożonych gatunków przed nielegalnym handlem. Podstawową regulacją w tym zakresie jest Rozporządzenie Rady (WE) nr 338/97 z dnia 9 grudnia 1996 r. w sprawie ochrony gatunków dzikiej fauny i flory w drodze regulacji handlu nimi.

Z drugiej natomiast, UE przewiduje przepisy dotyczące „humanitarnych metod polowania i łapania w pułapki” zwierząt tzw. dzikich. W tym wypadku najważniejszym aktem prawym jest Rozporządzenie Rady (EWG) nr 3254/91 z dnia 4 listopada 1991 r. zakazujące używania potrzasków we Wspólnocie oraz wprowadzania do Wspólnoty skór i innych towarów wytwarzanych z niektórych gatunków dzikich zwierząt, pochodzących z państw, w których chwyta się je za pomocą potrzasków lub metod odłowu niespełniających międzynarodowych norm odłowu humanitarnego.

Zwierzęta tzw. laboratoryjne

W Unii Europejskiej w dalszym ciągu nie nastąpiło całkowite zastąpienie procedur na żywych zwierzętach metodami alternatywnymi. Prawo unijne (zwłaszcza Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/63/UE z dnia 22 września 2010 r. w sprawie ochrony zwierząt wykorzystywanych do celów naukowych) przewiduje jednak rozwiązania mające na celu ochronę zwierząt wykorzystywanych do celów naukowych, w tym zwierząt wykorzystywanych do celów szkolnictwa wyższego i szkolenia zawodowego, których zamierzeniem jest ograniczenie testów na zwierzętach do minimum. Dyrektywa ma zastosowanie do wszystkich żywych kręgowców i do bezkręgowców, które mogą odczuwać ból. Zabrania się ponadto wykorzystywania do procedur małp człekokształtnych, a testowanie na naczelnych jest znacznie ograniczone.

Na terytorium unii zakazane jest ponadto testowanie na zwierzętach gotowych produktów kosmetycznych i składników kosmetyków, a także obrót gotowymi produktami kosmetycznymi, które testowane były na zwierzętach. Obecnie zakaz ten przewidziany jest w Rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1223/2009 z dnia 30 listopada 2009 r. dotyczące produktów kosmetycznych.

Zwierzęta tzw. towarzyszące

Generalnie prawo unijne nie przewiduje przepisów dotyczących zapewnienia dobrostanu zwierzętom tzw. towarzyszącym. Obowiązują jednak cząstkowe regulacje odnoszące się do:

1. Transportu zwierząt tzw. domowych (Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 576/2013 z dnia 12 czerwca 2013 r. w sprawie przemieszczania o charakterze niehandlowym zwierząt domowych oraz uchylające rozporządzenie (WE) nr 998/2003);
2. Psów i kotów w zakresie zakazu wprowadzania do obrotu oraz przywozu do Wspólnoty lub wywozu ze Wspólnoty skór z kotów i psów oraz produktów zawierających takie skóry (Rozporządzenie (WE) nr 1523/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 grudnia 2007 r.).

Być może w najbliższym czasie dojdzie również do uregulowania kwestii dotyczących sprzedaży online zwierząt tzw. towarzyszących.

Podsumowanie

Oczywiście, powyższe zestawienie aktów prawnych składających się na prawo zwierząt w Unii Europejskiej nie jest wyczerpujące. Są to jednak – w mojej ocenie – najważniejsze przepisy, które warto znać zajmując się tematyką prawa zwierząt, pomimo że pozostawiają one wiele do życzenia, co potwierdza sama Komisja w przytoczonych w artykule dokumentach roboczych. W najbliższych latach prawo to najprawdopodobniej zostanie unowocześnione, co być może pozwoli zapewnić wyższy poziom dobrostanu zwierząt tzw. gospodarskich. Niektóre przepisy nie mają jednak szans na zmianę, dopóki nie zmieni się stosunek większości ludzi do zwierząt tzw. hodowlanych, uważanych w dalszym ciągu za produkty.