Ustawa o ochronie przyrody przewiduje możliwość utworzenia miejsc utrzymywania zwierząt dziko żyjących poza środowiskiem przyrodniczym. Czasami miejsca te tworzone są w celach mających niewiele wspólnego z dobrem samych zwierząt, a raczej z antropocentrycznej chęci eksponowania i podziwiania przedstawicieli gatunków dziko występujących (ogrody zoologiczne). Inne powstają jednak by pomagać zwierzętom, i to jest ich główną intencją (azyle dla zwierząt, ośrodki rehabilitacji dzikich zwierząt).

W dalszej części artykułu, nie wdając się w filozoficzne i etyczne rozważania, przeanalizuję przepisy ustawy o ochronie przyrody dotyczące najważniejszych kwestii związanych z ogrodami zoologicznymi, azylami dla zwierząt i ośrodkami rehabilitacji dzikich zwierząt.

Ogrody zoologiczne

Zgodnie z definicją, ogród zoologiczny to urządzony i zagospodarowany teren wraz z infrastrukturą techniczną i budynkami funkcjonalnie z nim związanymi, gdzie są przetrzymywane oraz eksponowane publicznie przez co najmniej 7 dni w roku, żywe zwierzęta gatunków dziko występujących. Za ogród zoologiczny nie uznaje się cyrków, sklepów ze zwierzętami i azyli dla zwierząt. Ponadto, ogrodem zoologicznym nie jest miejsce, w którym eksponowane jest publicznie nie więcej niż 15 gatunków zwierząt dziko występujących i łącznie nie więcej niż 50 „okazów gadów, ptaków i ssaków”.

W ogrodach zoologicznych hoduje się i utrzymuje jedynie zwierzęta, które urodziły się i wychowały poza środowiskiem przyrodniczym, które poza ogrodem nie mają szansy przeżycia, albo jeśli wymaga tego ochrona populacji lub gatunku albo realizacja celów naukowych. Natomiast sprowadzać można do nich jedynie te zwierzęta, którym w ogrodzie można zapewnić warunki odpowiadające potrzebom biologicznym danego gatunku. Ponadto, zwierzęta w ogrodach zoologicznych nie mogą być rozmnażane, jeżeli ich potomstwu nie zapewni się właściwych warunków hodowli i utrzymywania.

Utworzenie i prowadzenie ogrodu zoologicznego wymaga uzyskania zezwolenia Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska.

Na podmiot prowadzący ogród zoologiczny nałożone zostało szereg obowiązków, m.in. uczestnictwo w badaniach naukowych, które mają na celu ochronę gatunków zagrożonych wyginięciem w stanie wolnym, edukacja w zakresie ochrony gatunkowej zwierząt z uwzględnieniem ochrony różnorodności biologicznej, prowadzenie hodowli zwierząt gatunków zagrożonych wyginięciem, w celu ich ochrony ex situ, a następnie wprowadzenie do środowiska przyrodniczego w ramach programów ochrony tych gatunków i przetrzymywanie zwierząt w warunkach odpowiadających ich potrzebom biologicznym.

Warunki hodowli zwierząt dziko występujących określone zostały w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 20 grudnia 2004 r. w sprawie warunków hodowli i utrzymywania poszczególnych grup gatunków zwierząt w ogrodzie zoologicznym. W rozporządzeniu znajdziemy wytyczne co do niezbędnych pomieszczeń i wyposażenia w urządzenia techniczne miejsc przebywania zwierząt poszczególnych gatunków lub grup gatunków, minimalne warunki przestrzenne dla hodowli i utrzymywania, oraz niezbędne warunki do prowadzenia reprodukcji zwierząt poszczególnych gatunków lub grup gatunków.

Ośrodki rehabilitacji dzikich zwierząt

Ośrodek rehabilitacji dzikich zwierząt to miejsce, w którym prowadzi się leczenie i rehabilitację zwierząt dziko występujących, wymagających okresowej opieki człowieka w celu przywrócenia ich do środowiska przyrodniczego.

Przez zwierzę „dziko występujące” rozumieć należy zwierzę niepochodzące z hodowli, a także zwierzę wprowadzone do środowiska przyrodniczego w celu odbudowy lub zasilenia populacji.

Warunki przebywania zwierząt w ośrodku powinny odpowiadać potrzebom biologicznym zwierząt w okresie ich leczenia i rehabilitacji, a zwierzęta objęte leczeniem i rehabilitacją w ośrodku nie mogą być sprzedawane.

Zazwyczaj ośrodki takie utrzymują się z dotacji i darowizn osób prywatnych. Regionalny dyrektor ochrony środowiska może jednak dofinansowywać z własnych środków budżetowych leczenie i rehabilitację zwierząt w ośrodkach.

Utworzenie i prowadzenie ośrodka rehabilitacji zwierząt wymaga uzyskania zezwolenia Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska. Zezwolenie to może być cofnięte m.in. w przypadku niespełnienia warunków leczenia i rehabilitacji zwierząt odpowiadających potrzebom biologicznym danego gatunku, wówczas ośrodek podlega likwidacji, ale osoba odpowiedzialna za jego prowadzenie wciąż jest wówczas obowiązana zapewnić leczonym i rehabilitowanym tam zwierzętom warunki odpowiadające ich potrzebom biologicznym.

Wykaz wszystkich ośrodków w Polsce możecie znaleźć na stronie Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska.

Azyle dla zwierząt

Azylem dla zwierząt jest ośrodek, w którym przetrzymuje się żywe zwierzęta:

• gatunków obcych (w rozumieniu art. 3 pkt 1 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1143/2014 z dnia 22 października 2014 r. w sprawie działań zapobiegawczych i zaradczych w odniesieniu do wprowadzania i rozprzestrzeniania inwazyjnych gatunków obcych),
• gatunków podlegających ochronie na podstawie przepisów rozporządzenia Rady (WE) nr 338/97 z dnia 9 grudnia 1996 r. w sprawie ochrony gatunków dzikiej fauny i flory w drodze regulacji handlu nimi,
• gatunków niebezpiecznych dla życia i zdrowia ludzi (wskazanych w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 3 sierpnia 2011 r. w sprawie gatunków zwierząt niebezpiecznych dla życia i zdrowia ludzi),
• gatunków objętych ochroną gatunkową, które są niezdolne do życia w środowisku przyrodniczym;

Azyl dla zwierząt musi zapewniać warunki utrzymywania zwierząt zgodne z biologią danego gatunku zwierząt i ich stanem fizjologicznym, zapewniające swobodę ruchu i wypoczynek w czasie zgodnym z ich aktywnością życiową i mieć wyodrębnione pomieszczenia przeznaczone na kwarantannę zwierząt oraz separację osobników agresywnych. Ponadto, w przypadku utrzymywania inwazyjnych gatunków obcych, powinien on spełniać warunki określone w rozporządzeniu nr 1143/2014 z dnia 22 października 2014 r. w sprawie działań zapobiegawczych i zaradczych w odniesieniu do wprowadzania i rozprzestrzeniania inwazyjnych gatunków obcych i ustawy o gatunkach obcych.

Utworzenie i prowadzenie azylu dla zwierząt wymaga uzyskania zezwolenia Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska.

Podmiot, który uzyskał zezwolenie ma m.in. obowiązek – w takim zakresie, w jakim pozwalają na to warunki przetrzymywania zwierząt w danym azylu dla zwierząt – przyjmować „okazy zwierząt”, m.in. zatrzymane przez właściwe organy, w stosunku do których orzeczono przepadek na rzecz Skarbu Państwa, znalezione w środowisku przyrodniczym czy wymagające zapewnienia im odpowiednich warunków funkcjonowania.

Zwierząt przetrzymywanych w azylu dla zwierząt nie wolno rozmnażać. Mogą być one uśmiercone tylko w razie konieczności podjęcia działań niezbędnych do usunięcia poważnego zagrożenia sanitarnego dla życia lub zdrowia ludzi lub zwierząt, bezzwłocznego uśmiercenia w rozumieniu art. 4 pkt 3 ustawy o ochronie zwierząt, czyli jeśli zaistnieje obiektywny stan rzeczy stwierdzony, w miarę możliwości, przez lekarza weterynarii, polegający na tym, że zwierzę może dalej żyć jedynie cierpiąc i znosząc ból, a moralnym obowiązkiem człowieka staje się skrócenie cierpień zwierzęcia lub gdy zwierzęta te bezpośrednio zagrażają innym zwierzętom lub ludziom, a niemożliwy jest inny sposób usunięcia tego zagrożenia.

Kontrole ogrodów zoologicznych, ośrodków rehabilitacji zwierząt i azyli dla zwierząt

Przeprowadza je, nie rzadziej niż raz na 3 lata, regionalny dyrektor ochrony środowiska właściwy ze względu na miejsce położenia ogrodu zoologicznego, ośrodka lub azylu dla zwierząt z własnej inicjatywy lub na wniosek Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska.