Program opieki nad zwierzętami bezdomnymi oraz zapobiegania bezdomności zwierząt to akt prawa miejscowego, w którym gmina ustala i określa swoje zadania w zakresie opieki nad zwierzętami bezdomnymi, znajdującymi się na jej obszarze. W ten sposób wypełnia ona (przynajmniej na papierze) swój obowiązek zapobiegania bezdomności zwierząt i zapewnienia im opieki, nałożony ustawą o ochronie zwierząt. Art. 11 ust. 1 u.o.z. wskazuje bowiem, że do zadań własnych gminy należy zapobieganie bezdomności zwierząt i zapewnienie opieki bezdomnym zwierzętom, oraz ich wyłapywanie.

Kto uchwala program opieki nad zwierzętami bezdomnymi?

Program opieki nad zwierzętami bezdomnymi oraz zapobiegania bezdomności zwierząt uchwala właściwa rada gminy w każdej gminie w Polsce. Zgodnie z przepisami jest to zadanie obowiązkowe gminy. Jego projekt przygotowuje wójt (burmistrz, prezydent miasta). Program uchwalany jest na 1 rok, a uchwałę o jego przyjęciu należy podjąć do 31 marca każdego roku.

Czego dotyczy program?

Program opieki nad zwierzętami bezdomnymi obowiązkowo reguluje następujące kwestie:

1. zapewnienie bezdomnym zwierzętom miejsca w schronisku dla zwierząt;
2. opiekę nad wolno żyjącymi kotami, w tym ich dokarmianie;
3. odławianie bezdomnych zwierząt;
4. obligatoryjną sterylizację albo kastrację zwierząt w schroniskach dla zwierząt;
5. poszukiwanie właścicieli dla bezdomnych zwierząt;
6. usypianie ślepych miotów;
7. wskazanie gospodarstwa rolnego w celu zapewnienia miejsca dla zwierząt gospodarskich;
8. zapewnienie całodobowej opieki weterynaryjnej w przypadkach zdarzeń drogowych z udziałem zwierząt.

Program może zawierać również inne, fakultatywne zapisy. Ustawa przykładowo wymienia możliwość stworzenia planu znakowania zwierząt w gminie, a także planu sterylizacji lub kastracji zwierząt w gminie, przy pełnym poszanowaniu praw właścicieli zwierząt lub innych osób, pod których opieką zwierzęta pozostają.

Program musi zawierać natomiast wskazanie wysokości środków finansowych przeznaczonych na jego realizację oraz sposób wydatkowania tych środków. Koszty realizacji programu ponosi gmina.

Finansowanie programu

Zgodnie z orzecznictwem sądów administracyjnych, wysokość środków finansowych przeznaczonych na realizację programu musi być określona w sposób szczegółowy i wyczerpujący. Sposób wydatkowania środków oznacza przedstawienie w programie, jako obligatoryjnego elementu, sposobu rozdysponowania puli środków finansowych przeznaczonych na poszczególne cele i założenia przyjęte w programie. Innymi słowy, każde zadanie wskazane w programie, powinno mieć przyporządkowaną kwotę z budżetu, przeznaczoną na jego wykonanie.

Tylko powiązanie uchwalonej kwoty środków finansowych przeznaczonych na realizację programu z konkretnym sposobem ich wydatkowania pozwala przyjąć, że uchwała nie jest fikcją i możliwe jest faktyczne wykonanie poszczególnych zadań.

Kim jest zwierzę tzw. domowe?

Program opieki nad zwierzętami bezdomnymi dotyczy – jak sama jego nazwa wskazuje – zwierząt bezdomnych.

Kim jest zwierzę bezdomne, wynika z definicji legalnej, zawartej w ustawie o ochronie zwierząt.

Zwierzę bezdomne to zwierzę domowe lub gospodarskie, które uciekło, zabłąkało się lub zostało porzucone przez człowieka, a nie ma możliwości ustalenia jego właściciela lub innej osoby, pod której opieką trwale dotąd pozostawało.

Dla zrozumienia powyższej definicji trzeba wytłumaczyć jeszcze kim, z prawnego punktu widzenia, jest zwierzę tzw. domowe. Jest to

zwierzę tradycyjnie przebywające wraz z człowiekiem w jego domu lub innym odpowiednim pomieszczeniu, utrzymywane przez człowieka w charakterze jego towarzysza.

Kiedy więc powinniśmy uznać zwierzę za „domowe”?

Przede wszystkim, jeśli uznamy, że zwierzę należy do kategorii „towarzyszących” człowiekowi. Jakie kryteria powinniśmy wziąć pod uwagę?

• cel, dla jakiego utrzymuje się konkretne zwierzę (czy zwierzę zaspokaja potrzeby emocjonalne człowieka czy też pełni rolę jego towarzysza, jest utrzymywane dla przyjemności)
• zwierzę „towarzyszące” to takie zwierzę, którego nie zjadamy, ani ono nie zjada nas (za D. Haraway)
• sądy (m.in. Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 23 lipca 2019 r., sygn. akt II OSK 2299/17) wspominają też o byciu „ozdobą mieszkania”, ale z taką cechą nie mogę się zgodzić…

Zwierzęciem tzw. domowym może być nie tylko kot i pies, ale też m.in. papuga, żółw, świnka morska, fretka czy chomik.

W programach często zawęża się jednak powyższe definicje uściślając, że dotyczą one jedynie psa i kota (lub tylko psa). Taki zabieg stanowi nieuprawnioną modyfikację ustawowej definicji, zwykle prowadzi do zawężenia zakresu ochrony bezdomnych zwierząt na terenie gmin, a w konsekwencji powoduje również nieważność uchwały.

Miejsce w schronisku zapewnione powinno być więc nie tylko psom i kotom, ale wszystkim domowym zwierzętom „bezdomnym” (zwierzęciu tzw. gospodarskiemu, które uciekło, zabłąkało się lub zostało porzucone przez człowieka, zapewnia się miejsce w gospodarstwie rolnym). Zawężanie zadań, których zakres w programie obejmować musi wszystkie zwierzęta domowe jedynie do konkretnych, wybranych arbitralnie zwierząt jest nieuprawnione. Problemem w praktyce jest jednak niedostosowanie schronisk do przyjmowania innych gatunków zwierząt niż psy i koty.

Opieka nad kotami wolno żyjącymi

Program, jak już wyżej wskazałam, obejmuje w szczególności opiekę nad wolno żyjącymi kotami, w tym ich dokarmianie (art. 11a ust. 2 pkt 2 u.o.z.).

Ustawodawca nie sprecyzował na czym polegać ma „opieka”. Koty wolno żyjące muszą być jednak (jak wszystkie zwierzęta) traktowane humanitarnie (M. Rudy). Gmina ma więc obowiązek m.in. zapewnić schronienie, szczepienia przeciw wściekliźnie oraz podstawową opiekę weterynaryjną dla chorych zwierząt (wyrok WSA w Kielcach z dnia 15 stycznia 2020 r., sygn. akt II SA/Ke 1048/19).

To, o czym należy pamiętać w tym zakresie to fakt, że opieka nad kotami wolno żyjącymi nie oznacza jedynie zakupu karmy dla kotów wolno żyjących i zapewnienia ich dokarmiania w miejscach publicznych (za zbyt ogólne, a więc wadliwe, uznaje się jedynie wskazanie, że koty będą dokarmiane „w miejscach publicznych” – powinno się je konkretnie określić).

Samo „dokarmianie” jest jedynie elementem sprawowania opieki nad kotami wolno żyjącymi. Powinno ono przy tym odbywać się przez cały rok, a nie tylko w wybranym okresie. Błędem jest zobowiązanie się gminy do dokarmiania kotów wolno żyjących jedynie w miesiącach jesienno-zimowych.

Gmina musi sprecyzować kto będzie odpowiedzialny za dokarmianie i gdzie będzie się ono odbywać. Jeśli odpowiedzialna za wykonanie tego zadania ma być organizacja społeczna, w programie należy wskazać konkretną organizację. Jeśli mają się tym zajmować „społeczni opiekunowie kotów”, należy przynajmniej uszczegółowić sposób ich wyłaniania.

Jednym z celów programu jest zapobieganie bezdomności zwierząt. Choć koty wolno żyjące nie są zwierzętami bezdomnymi, gmina powinna prowadzić działania ograniczające ich populację. W programie powinno się zapewnić zabiegi kastracji/sterylizacji oraz dokładnie wskazać procedurę dowożenia zwierząt do lecznic i opieki nad nimi.

Dlaczego wszyscy powinniśmy być świadomi zapisów programu uchwalonego w naszej gminie?

Z programu opieki nad zwierzętami bezdomnymi oraz zapobiegania bezdomności zwierząt wynikają zasady, na jakich dana gmina będzie zajmować się zwierzętami bezdomnymi, znajdującymi się na jej obszarze.

Z programu powinniśmy móc dowiedzieć się:

1. Do którego schroniska trafiają bezdomne zwierzęta z terenu gminy (idealnie, jeśli jest to schronisko znajdujące się w obszarze danej gminy lub maksymalnie powiatu).
2. Komu i jak zgłaszać znalezienie bezdomnego zwierzęcia.
3. Komu i w jaki sposób zgłaszać wypadki, w których poszkodowane zostanie zwierzę.
4. W jaki sposób gmina opiekuje się kotami wolno żyjącymi, w tym np. jak zgłaszać zapotrzebowanie na karmę, jeśli chcemy być społecznymi opiekunami takich kotów.
5. Czy i w jaki sposób gmina dba się o ograniczanie populacji kotów wolno żyjących (w jakim gabinecie i na jakich zasadach przeprowadza się kastracje).

Program ma charakter informacyjny względem społeczeństwa. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Rzeszowie wskazał, że niezamieszczenie podstawowych kwestii dotyczących udzielania pomocy zwierzętom bezdomnym w programie musi być uznane za niewystarczające, ze względu na istotne znaczenie informacyjne jego zapisów dla osób, które mogą znaleźć się w sytuacji wymagającej od nich skorzystania z pomocy wskazanych w programie podmiotów (wyrok WSA w Rzeszowie z 10.01.2018 r., sygn. akt II SA/Rz 1178/17).

Ponadto, żeby cele zawarte w programie nie zostały jedynie propozycjami na papierze, potrzebna jest społeczna kontrola wykonywania programu. Jako mieszkańcy gminy możemy zawsze zawnioskować o informacje dotyczące wykonania poszczególnych zadań, np. liczby wykastrowanych kotów wolno żyjących, ilości wydanej karmy, liczby adoptowanych zwierząt. Warto pamiętać o takiej możliwości i korzystać z niej, by pokazać władzom jak ważne dla lokalnej społeczności są kwestie związane z ochroną zwierząt.

O rzeszowskim Programie opieki nad zwierzętami bezdomnymi w 2022 roku możecie przeczytać tu.