Każda organizacja społeczna, która zamierza działać w postępowaniu administracyjnym (niezależnie od jego przedmiotu), powinna wiedzieć na jakich zasadach – zgodnie z prawem – może stać się ich uczestnikiem. Jest to niezwykle ważne, ponieważ w większości przypadków o możliwości faktycznego wzięcia udziału w postępowaniu, w tym możliwości wniesienia środków zaskarżenia, zadecyduje dobrze sformułowany i uzasadniony wniosek o dopuszczenie do udziału w postępowaniu.

Przepisy ogólne

Rozważając udział organizacji społecznych w postępowaniu, które nie dotyczy jej bezpośrednio (czyli którego nie jest stroną), powinniśmy zacząć od podstaw, czyli od art. 31 kodeksu postępowania administracyjnego („k.p.a.”).

Co do zasady, organizacja społeczna może w sprawie dotyczącej innej osoby występować z żądaniem (1) wszczęcia postępowania, (2) dopuszczenia jej do udziału w postępowaniu, jeżeli jest to uzasadnione celami statutowymi tej organizacji i gdy przemawia za tym interes społeczny (§ 1). Organ administracji publicznej, uznając żądanie organizacji społecznej za uzasadnione, postanawia o wszczęciu postępowania z urzędu lub o dopuszczeniu organizacji do udziału w postępowaniu. Na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania lub dopuszczenia do udziału w postępowaniu organizacji społecznej służy zażalenie (§ 2). Jeżeli organizacja zostanie dopuszczona do udziału w postępowaniu, uczestniczy w nim na prawach strony (§ 3). 

Największy problem w każdej sprawie stanowi zazwyczaj prawidłowe uzasadnienie przez organizację społeczną, że działa ona w interesie społecznym.

W orzecznictwie podkreśla się, że jest to kryterium niedookreślone. Organizacja powołując się na interes społeczny, który jest interesem ogólnym, nie powinna używać szablonu wniosku z ogólnikowymi argumentami, pasującymi do każdej sprawy, lecz wskazać na konkretne okoliczności, które świadczą o tym, że powinna w tym właśnie konkretnym postępowaniu uczestniczyć. Trzeba więc odnieść się we wniosku do danej sprawy i w określonym stanie faktycznym wykazać, że interesie publicznym pozostaje uczestnictwo w nim danej organizacji. Pamiętać przy tym należy, że to na organizacji społecznej ciąży obowiązek uprawdopodobnienia spełnienia tych przesłanek, których organ – co do zasady – nie będzie domniemywał.

Przepisy szczególne

Przepis art. 31 k.p.a. jest przepisem ogólnym. Ustawodawca przewidział jednak również szereg przepisów szczególnych, regulujących w sposób odmienny kwestię uczestnictwa organizacji społecznej w postępowaniu administracyjnym, a nawet wyłączających taką możliwość w pewnych kategoriach spraw.

Przykładem przepisu szczególnego, na który bardzo często powołują się w praktyce organizacje społeczne zajmujące się ochroną przyrody i środowiska, jest art. 44 ustawy o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko („o.o.ś.”). Przewiduje on zupełnie inne przesłanki uczestnictwa organizacji ekologicznych w postępowaniach wymagającym udziału społeczeństwa.

Wówczas organizacje we wniosku powinny powołać się na swoje cele statutowe oraz wskazać, że prowadzą działalność statutową w zakresie ochrony środowiska lub ochrony przyrody, przez minimum 12 miesięcy przed dniem wszczęcia tego postępowania. Organizacje ekologiczne, które powołując się na powyższe okoliczności zgłoszą chęć uczestniczenia w konkretnym postępowaniu, uczestniczą w nim na prawach strony.

Naczelny Sąd Administracyjny podkreślił przy tym, że przepis art. 44 ust. 1 o.o.ś. to lex specialis względem przepisu art. 31 k.p.a. Przepis ten ma zastosowanie wyłącznie w postępowaniach wymagających udziału społeczeństwa i dotyczy wyłącznie organizacji ekologicznych, a zatem organizacji społecznych, których statutowym celem działania jest ochrona środowiska. Określono w nim inne przesłanki dopuszczenia do udziału w postępowaniu organizacji ekologicznej, ponieważ „rozpoznając wniosek złożony na podstawie art. 44 ust. 1 u.o.u.i.o.ś. właściwy organ administracji publicznej nie jest zobowiązany do badania, czy za dopuszczeniem danej organizacji społecznej będącej organizacją ekologiczną przemawia interes społeczny” (wyrok NSA z dnia 27 czerwca 2023 r., sygn. akt III OSK 2434/21)