W systemie prawnej ochrony zwierząt wyróżnić można jej trzy podstawowe „sfery”: ochronę gatunkową (dotyczącą zwierząt dziko żyjących i polegającą na zapewnieniu przetrwania gatunków), ochronę użytkową zwierząt (dotyczącą zwierząt tzw. gospodarskich, polegającą na utrzymywaniu ich populacji na określonym przez człowieka poziomie), a także ich ochronę humanitarną (dotyczącą ochrony zwierząt przed złym traktowaniem) . Te reżimy ochronne nie są całkowicie rozdzielne, bo ochroną humanitarną objęte są wszystkie zwierzęta kręgowe, a więc również te „dzikie” i „hodowlane”. W stosunku do zwierząt objętych ochroną gatunkową i użytkową stosuje się więc przepisy ustawy o ochronie zwierząt.

Jednym z najbardziej jaskrawych przykładów styku dwóch reżimów prawnych, tj. ochrony humanitarnej i gatunkowej zwierząt jest instytucja zezwolenia na odstępstwo od zakazu umyślnego zabijania zwierząt objętych ochroną gatunkową.

Co do zasady, ustawa o ochronie przyrody i wydane na jej podstawie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt, wprowadza w stosunku do dziko występujących zwierząt gatunków objętych ochroną ścisłą oraz częściową zakaz umyślnego zabijania.

Nie jest to jednak zakaz bezwzględny, jako że regionalny (art. 56 ust. 2 pkt 1 u.o.p.) lub Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska (art. 56 ust. 1 pkt 1 u.o.p.) mogą zezwolić na czynności podlegające tym zakazom, czyli między innymi wydać zezwolenie na odstępstwo od zakazu umyślnego zabijania zwierząt chronionych częściowo (RDOŚ) lub ściśle (GDOŚ).

Zezwolenie może być wydane w przypadku braku rozwiązań alternatywnych, jeżeli nie jest szkodliwe dla zachowania we właściwym stanie ochrony dziko występujących populacji chronionych gatunków zwierząt oraz spełniona jest choć jedna z dodatkowych przesłanek wymienionych w art. 56 ust. 4 pkt 1-7 u.o.p. m.in. leży to w interesie ochrony dziko występujących gatunków zwierząt.

Często zdarza się, że decyzje takie tłumaczone są jednak koniecznością zabicia osobników poważnie chorych czy rannych i zapobieżeniem znacznemu cierpieniu zwierzęcia (np. decyzja GDOŚ z dnia 20 grudnia 2018 r. w sprawie wydania zezwolenia na odstępstwo od zakazu umyślnego zabijania do 20 osobników żubra). To z kolei rodzi pytanie, czy decyzje te wydawane są wówczas zgodnie z obowiązującym prawem.

Do zezwolenia na zabicie zwierząt objętych ochroną gatunkową odwołuje się art. 33 ustawy o ochronie zwierząt. Zgodnie z ust. 1b, jeżeli Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska lub regionalny dyrektor ochrony środowiska wydał zezwolenie na zabicie zwierząt objętych ochroną gatunkową, mogą one być uśmiercone przy użyciu broni myśliwskiej przez osoby uprawnione do posiadania tej broni.

W art. 33 ust. 3 u.o.z. wskazano natomiast, że w przypadku konieczności bezzwłocznego uśmiercenia, w celu zakończenia cierpień zwierzęcia, potrzebę jego uśmiercenia stwierdza lekarz weterynarii, członek Polskiego Związku Łowieckiego, inspektor organizacji społecznej, której statutowym celem działania jest ochrona zwierząt, funkcjonariusz Policji, straży ochrony kolei, straży gminnej, Straży Granicznej, pracownik Służby Leśnej lub Służby Parków Narodowych, strażnik Państwowej Straży Łowieckiej, strażnik łowiecki lub strażnik Państwowej Straży Rybackiej. Czynność tę dokonywana jest przez podanie środka usypiającego – przez lekarza weterynarii lub zastrzelenie zwierzęcia wolno żyjącego (dzikiego) – przez osobę uprawnioną do użycia broni palnej (ust. 4).

Jak zatem widać, w sytuacji cierpienia zwierzęcia – również ściśle lub częściowo chronionego – w której jedyną możliwością jego ukrócenia jest humanitarne pozbawienie zwierzęcia życia, można dokonać tego w oparciu o odpowiednie przepisy ustawy o ochronie zwierząt, przewidujące warunki uśmiercania zwierząt. Jednocześnie brak jest konieczności uzyskania zezwolenia na odstępstwo od zakazu umyślnego zabijania zwierząt. Nie ma więc podstaw do wydawania w takich okolicznościach decyzji derogacyjnych – nie jest bowiem zasadne ich wydawanie przez organy ochrony środowiska ze względu na swoiście rozumianą humanitarną ochronę zwierząt.

Jak wskazał przy tym W. Radecki, przepisy ustawy o ochronie zwierząt znajdują zastosowanie do zwierząt podlegających ochronie gatunkowej, ponieważ „sprawą decydującą jest położenie kresu cierpieniom zwierzęcia niemającego szans na przeżycie” (W. Radecki, Ustawy o ochronie zwierząt. Komentarz, Warszawa 2015, s. 170). Autor podkreśla również wprost, że w takich sytuacjach, jeśli chodzi o „zwierzęta pozostające pod ochroną gatunkową to wymaganie uzyskania decyzji GDOŚ lub RDOŚ w sytuacji cierpienia zwierzęcia niemającego szans na przeżycie byłoby absurdalne” (Idem, s. 170-171).